HII NDIO ELIMU YA MSINGI YA CHAKULA NA LISHE

Umuhimu wa Chakula kwa Binadamu

Chakula na lishe bora ni muhimu kwa binadamu wote. Chakula ni kitu chochote

kinacholiwa na kuupatia mwili virutubishi; ambapo

lishe ni sayansi ya jinsi mwili

unavyokitumia chakula. Lishe inahusisha jinsi mwili unavyosaga na unavyoyeyusha

chakula na hatimaye virutubishi kusharabiwa (kufyonzwa) na kutumika mwilini.

 

 

Faida za chakula kwa binadamu:

 

- Kutengeneza seli za mwili na kurudishia seli zilizokufa au kuharibika

- Ukuaji wa akili na mwili

- Kuupa mwili nguvu, joto na uwezo wa kufanya kazi

- Kuupa mwili kinga dhidi ya maradhi mbalimbali.

 

Ulaji bora ambao unazingatia chakula mchanganyiko na cha kutosha ni muhimu kwa

binadamu wote, na ni muhimu zaidi kwa wagonjwa wakiwemo wale wanaoishi na virusi

vya UKIMWI au UKIMWI.

 

Inasisitizwa kula chakula mchanganyiko na cha kutosha mara zote kwani hakuna

chakula kimoja pekee ambacho kinaweza kumpatia binadamu mahitaji yake yote ya

 

kilishe isipokuwa maziwa ya mama tu kwa mtoto katika kipindi cha miezi sita ya

mwanzo.

 

Ulaji bora ambao unazingatia chakula mchanganyiko na cha kutosha ni muhimu kwa

binadamu wote, na ni muhimu zaidi kwa wagonjwa wakiwemo wale wanaoishi na virusi

vya UKIMWI au UKIMWI.

 

Inasisitizwa kula chakula mchanganyiko na cha kutosha mara zote kwani hakuna

chakula kimoja pekee ambacho kinaweza kumpatia binadamu mahitaji yake yote ya

 

kilishe isipokuwa maziwa ya mama tu kwa mtoto katika kipindi cha miezi sita ya mwanzo.

 

Virutubishi, umuhimu na vyanzo vyake

Virutubishi ni viini vya kikemia vilivyoko kwenye vyakula ambavyo mwili hutumia ili

 

kufanya kazi mbalimbali. Karibu vyakula vyote vina virutubishi zaidi ya kimoja ila kwa

 

kiasi tofauti. Vyakula vingine huwa na virutubishi vya aina fulani kwa wingi zaidi. Kila

 

kirutubishi kina kazi yake katika mwili wa binadamu, na vingi hutegemeana ili kufanya

kazi vizuri mwilini. Zifuatazo ni aina za virutubishi:

·       Kabohaidreti

·       Protini

·       Mafuta

·       Vitamini

·    Madini

Kabohaidreti

 

Hiki ni kirutubishi muhimu kwa kuupa mwili nishati (nguvu) kwa ajili ya kufanya kazi

mbalimbali pamoja na joto. Kabohaidreti ndio inayochukua sehemu kubwa ya mlo.

  Kabohaidreti inajumuisha wanga, sukari na nyuzinyuzi.

 

Vyakula vyenye kabohaidreti

kwa wingi ni pamoja na mahindi, mchele, uwele, ngano, viazi vya aina zote, mihogo, ndizi, sukari na baadhi ya matunda. Nyuzinyuzi ni muhimu sana katika uyeyushwaji wa chakula.

 

Protini

Protini ni muhimu sana kwa ukuaji wa mwili na akili. Protini husaidia mwili

kutengeneza seli mpya, kutengeneza vimeng’enyo mbalimbali na wakati mwingine

protini huupa mwili nishati kwa ajili ya matumizi mbalimbali.

 

Baadhi ya vyanzo vizuri

vya protini ni aina zote za nyama, samaki, aina za mikunde kama choroko, kunde,

maharagwe, soya, karanga, pia maziwa, mayai, dagaa na wadudu wa aina mbalimbali

wanaoliwa kama kumbikumbi, senene, n.k.

Mafuta

Mafuta huhitajika mwilini kwa ajili ya kuupa mwili nguvu na joto pamoja na kusaidia

usharabu wa baadhi ya vitamini. Mafuta pia hulainisha chakula na kukifanya kiwe na

ladha nzuri, na hivyo kumfanya mlaji ale chakula cha kutosha.

 

Mafuta hupatikana kwa

wingi kwenye samli, siagi, baadhi ya nyama, baadhi ya samaki, mbegu zitoazo mafuta

kama ufuta, korosho, mbegu za maboga, karanga, alizeti, mbegu za pamba, kweme,

mawese pamoja na nazi.

 

Vitamini

Vitamini zinahitajika mwilini kwa ajili ya kulinda mwili pamoja na kuufanya mwili

ufanye kazi zake za umetaboli vizuri. Vitamini ziko za aina nyingi na zinapatikana kwa

 

wingi kwenye mboga-mboga, matunda na kwenye vyakula vinavyotokana na wanyama

kama maziwa, aina zote za nyama, mayai, dagaa, samaki, n.k.

 

Madini

Madini kama ilivyo vitamini hulinda mwili na kuufanya ufanye kazi zake za umetaboli

vizuri. Kuna aina nyingi za madini, na baadhi ya vyakula vyenye madini kwa wingi ni

pamoja na vyakula vinavyotokana na wanyama, dagaa, samaki, mboga-mboga na

matunda.

 

KUMBUKA

 

Vyakula huwa na kirutubishi zaidi ya kimoja, hivyo vyakula vinavyotajwa

kwenye kirutubishi fulani humaanisha vyakula hivyo vina

kirutubishi hicho kwa wingi.

 

Makundi ya vyakula na mlo kamili

Pamoja na kuzungumzia virutubishi mbalimbali, ni muhimu kukumbuka kwamba mtu

anapokula hafikirii virutubishi bali chakula. Hivyo ni muhimu katika kujifunza ulaji

 

bora, kutumia makundi ya vyakula badala ya aina za virutubishi. Pia ni muhimu

kukumbuka kwamba vyakula vingi vina virutubishi zaidi ya kimoja, na pia kiasi hutofautiana.

Kwa afya na lishe bora, inashauriwa kula mlo kamili (chakula mchanganyiko). Mlo

kamili hutokana na vyakula ambavyo vimewekwa pamoja kwa namna ambayo vikiliwa

 

pamoja huupatia mwili virutubishi vyote muhimu kwa afya bora. Hutayarishwa

kutokana na mchanganyiko wa angalau chakula kimoja kutoka katika kila kundi, katika

makundi yafuatayo:

 

Vyakula vya nafaka, mizizi na ndizi:

Vyakula hivi ndivyo vinavyochukua sehemu kubwa ya mlo na kwa kawaida ndiyo

vyakula vikuu. Vyakula katika kundi hili ni pamoja na mahindi, mchele, mtama, ulezi,

 

ngano, uwele, viazi vikuu, viazi vitamu, mihogo, magimbi, viazi mviringo na ndizi.

 

• Vyakula vya mikunde na vyenye asili ya wanyama:

Vyakula vilivyoko katika kundi hili ni pamoja na maharagwe, njegere, kunde, karanga,

soya, njugu mawe, dengu, choroko na fiwi. Vile vyenye asili ya wanyama ni pamoja na

 

nyama, samaki, dagaa, maziwa, mayai, jibini, maini, figo, senene, nzige, kumbikumbi na

wadudu wengine wanaoliwa.

 

• Mboga-mboga:

Kundi hili linajumuisha aina zote za mboga za majani zinazoliwa, zile zinazolimwa na

zinazoota zenyewe. Mboga-mboga ni pamoja na mchicha, majani ya maboga, kisamvu,

 

majani ya kunde, matembele, spinachi, mnafu, mchunga, pia aina nyingine za mboga

 

kama karoti, pilipili hoho, biringanya, matango, maboga, nyanya chungu na bamia,

bitiruti, kabichi na figiri.

 

Matunda:

Kundi hili linajumuisha matunda ya aina zote kama mapapai, maembe, mapera,

malimau, mapesheni, mananasi, peasi, machungwa, machenza, zambarau, mafenesi,

 

mastafeli, mabungo, pichesi, topetope. Aidha “matunda pori” yana ubora sawa na

 

matunda mengine. Matunda hayo ni kama ubuyu, ukwaju, embe ng’ong’o, mikoche,

n.k.

 

• Mafuta na sukari:

Mafuta na sukari ni muhimu ingawa vinahitajika kwa kiasi kidogo mwilini. Mafuta

 

yanaweza kupatikana kutoka kwenye mimea kama mbegu za alizeti, ufuta, karanga,

 

mawese, mbegu za pamba n.k na kutoka kwa wanyama kama siagi, samli na nyama ya

mafuta. Sukari inapatikana kwenye sukari, miwa, asali na vyakula ambavyo

vinatengenezwa kwa sukari nyingi kama jamu.

 

 

Kumbuka;

  Maji

 

Maji kwa kawaida hayahesabiwi kama kundi la chakula, lakini yana umuhimu mkubwa katika afya na lishe ya binadamu.

 

Inapaswa kunywa maji ya kutosha, angalau lita moja na nusu (glasi nane) kwa siku au hata zaidi. Inashauriwa kunywa maji zaidi wakati wa joto kali ili kuzuia upungufu wa maji mwilini.

 

Vilevile unaweza kuongeza maji mwilini kwa kunywa vinywaji kama supu, madafu, juisi za matunda

mbalimbali.

Mtu anatakiwa kula mchanganyiko wa vyakula kwenye mlo mmoja kwa sababu

hakuna chakula kimoja chenye virutubishi vyote muhimu kwa ajili ya lishe na afya

 

bora. Vilevile baadhi ya virutubishi hutegemeana ili kuweza kufanikisha kazi zake

mwilini. Kwa mfano madini ya chuma yanayopatikana kwenye vyakula vya mimea

 

kama mboga-mboga za kijani husharabiwa vizuri mwilini kama kuna vitamini C

ambayo hupatikana kwa wingi kwenye matunda. Mfano mwingine ni zile vitamini

kama A, D, E, K ambazo usharabu na utumikaji wake mwilini hutegemea kuwepo

 

kwa mafuta. Vilevile nishati huweza kutumika vizuri mwilini iwapo kuna aina za vitamini B kwenye vyakula.

 

HIVYO;

Kwa mtu yeyote ni muhimu kula mlo ulio kamili angalau mara mbili au tatu kwa siku

na asusa (vitafunwa) kati ya mlo mmoja na mwingine.

 

KUMBUKA

Katika jamii zetu, matumizi ya mboga-mboga na matunda yamesahaulika

sana. Inabidi kusisitiza umuhimu wa kuhakikisha kwamba mboga-mboga na matunda vinakuwa sehemu ya mlo.